Formy zatrudnienia w Polsce

 Przed zatrudnieniem pracownika pracodawca powinien starannie dobrać właściwą umowę, na podstawie której pracownik będzie świadczył pracę na rzecz pracodawcy. Istnieją dwie podstawowe formy zatrudnienia w Polsce:

1. Stosunek pracy (umowa o pracę, powołanie, mianowanie, wybór)
2. Umowy cywilnoprawne (umowa zlecenia, umowa o dzieło, umowa agencyjna).

Różnica między nimi polega przede wszystkim na uregulowaniu w prawie: pierwszą formę reguluje Kodeks pracy, drugą – Kodeks cywilny, w związku z tym umowy te są przeznaczone dla różnego rodzaju prac, nadają różne prawa i obowiązki.

Nawiązanie współpracy na podstawie stosunku pracy jest najbardziej korzystnym dla pracownika – pracownik ma prawo do otrzymania minimalnej płacy, urlopu wypoczynkowego, macierzyńskiego itd., korzystania z bezpłatnej opieki zdrowotnej, odpłatnego przebywania na zwolnieniu lekarskim oraz ochrony przed wypowiedzeniem umowy. Z kolei pracodawca otrzymuje lojalnego i stabilnego pracownika.

Mianowanie i nawiązanie stosunku pracy na podstawie wyboru dotyczy pracowników służb publicznych, dlatego w niniejszym artykule skupimy się na innych stosunkach pracy, będących przedmiotem zainteresowania pracodawcy.

Umowa o pracę jest najlepszą dla pracownika i jednocześnie najdroższą formą zatrudnienia dla pracodawcy. Pracodawca, poza wynagrodzeniem brutto, ponosi dodatkowe obciążenie w wysokości ok. 20% wynagrodzenia brutto. Od tej umowy odprowadzane są wszystkie składki oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych. W sytuacji, gdy przedsiębiorstwo zatrudnia pracownika na podstawie umowy o pracę w pełnym wymiarze godzin i jego wynagrodzenie brutto będzie wynosiło 2800 PLN (minimalne wynagrodzenie za pracę w 2021 roku), wówczas koszt całkowity zatrudnienia wynosi 3 373,44 PLN (wynagrodzenie netto wraz ze składkami oraz zaliczkami).

Jest to dla pracownika najbardziej chroniona umowa. Pracodawca może ją wypowiedzieć (zwolnić dyscyplinarnie) w ściśle określonych przypadkach - np. opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, kradzieży, popełnienia przestępstwa w czasie trwania umowy, zawiniona przez pracownika utrata uprawnień do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku, niezdolność pracownika do pracy z powodu choroby itp. Jeżeli pracodawca rozwiązał umowę o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów, pracownik ma prawo wystąpić do sądu pracy w ciągu 21 dni od dnia doręczenia zawiadomienia o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia.

Kodeks pracy wyodrębnia trzy rodzaje umów o pracę:

• na okres próbny - może wynosić maksymalnie 3 miesiące. Taka umowa może być zawarta tylko raz. W trakcie trwania umowy na okres próbny pracownik ma prawo do urlopu wypoczynkowego, zwolnienia chorobowego, bezpłatnej opieki zdrowotnej, wynagrodzenia oraz okresu wypowiedzenia.
• na czas określony - nie może przekraczać 33 miesięcy. Umowy na czas określony mogą być zawierane przez danego pracodawcę z jednym pracownikiem jedynie trzykrotnie. Zawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony lub jeśli łączny okres zatrudnienia na podstawie umów na czas określony będzie dłuższy niż 33 miesiące automatycznie będzie oznaczało zawarcie umowy o pracę na czas nieokreślony.
• na zastępstwo - może być zawarta w celu zapewnienia zastępstwa pracownika nieobecnego z przyczyn usprawiedliwionych, np. z powodu choroby, urlopu wychowawczego lub bezpłatnego, itp. Umowa na zastępstwo powinna określać ten sam rodzaj pracy (stanowisko), co umowa o pracę zastępowanego pracownika. Może ona natomiast określać inny wymiar czasu pracy oraz inną wysokość wynagrodzenia.
• na czas nieokreślony - jest umową bezterminową, zawieraną bez oznaczenia końcowego terminu trwania stosunku pracy. Jest to najkorzystniejsza dla pracownika forma zatrudnienia.

Bardzo popularnym jest stosunek pracy na podstawie powołania charakteryzujący się brakiem stabilizacji zatrudnienia, ponieważ organ powołujący w każdej chwili może pracownika odwołać (np. członkowie zarządu). Odwołanie jest równoznaczne z wypowiedzeniem umowy o pracę. Taka umowa nie stanowi tytułu do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego w ZUS-ie. Tym samym osoby sprawującej taką funkcję nie zgłasza się do tych ubezpieczeń. Powołanie, które przybiera formę uchwały wspólników, powoduje, że nie jest zawierana żadna umowa z członkiem zarządu, na podstawie której ustalany byłby zakres czynności oraz wynagrodzenie. Dlatego powinna być pobrana tylko zaliczka na podatek od wynagrodzenia członka zarządu w wysokości 17% (lub 32% - na wniosek podatnika), a  przychód pomniejszony jedynie o koszty uzyskania. Koszty te wynoszą 250 zł miesięczne, a za rok podatkowy nie więcej niż 3000 zł.

Oprócz stosunku pracy można zawrzeć również umowy cywilnoprawne. Najbardziej popularnymi wśród nich są umowa zlecenia oraz umowa o dzieło. Takie umowy wiążą się z niższymi kosztami oraz możliwością szybkiego rozwiązania umowy.

W porównaniu do umowy o pracę, która charakteryzuje się tym, że pracownik zobowiązuje się do wykonywania określonej pracy na rzecz pracodawcy, pod jego kierownictwem, w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym, umowy cywilnoprawne są bardziej elastyczne. Jednak jeżeli taka umowa ureguluje coś, co jest stosunkiem pracy (podporządkowanie, określony czas, miejsce, zadania oraz wynagrodzenie) będzie ona traktowana jak umowa o pracę.

Umowa zlecenie może być zawarta z osobą fizyczną, jak również z osobą prawną. Jej przedmiotem powinno być wykonanie określonej czynności prawnej (szeregu powtarzających się czynności) bez względu na to, jaki rezultat czynność ta przyniesie. W przeciwieństwie do umowy o dzieło, przedmiotem umowy nie jest rezultat końcowy. Co ważne, umowa zlecenie nie musi być wykonywana za wynagrodzeniem, jeśli jej strony tak w niej ustalą.

Umowa zlecenie jest tańsza od umowy o pracę dla pracodawcy (zleceniodawcy) i nie jest odprowadzana od niej dobrowolna składka na ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie, a jeżeli pracownik ma umowę o pracę na pełny etat i pobiera najmniej minimalne wynagrodzenie u innego pracodawcy na podstawie tej umowy o pracę, to taka umowa zlecenia podlega jedynie obowiązkowej składce na ubezpieczenie zdrowotne w wysokości około 380 zł miesięcznie.

Umowa o dzieło jest rodzajem umowy wzajemnej - świadczący pracę na podstawie tej umowy zobowiązuje się do wykonania określonego dzieła, czyli osiągnięcia danego zindywidualizowanego rezultatu, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia.

Wykonanie dzieła najczęściej przybiera postać wytworzenia rzeczy zarówno materialnej (np. namalowanie obrazu), jak i niematerialnej (np. przeprowadzenie kursu, szkolenia); może także polegać na dokonaniu zmian w rzeczy już istniejącej, jej naprawieniu, przerobieniu lub uzupełnieniu albo na rozbudowie rzeczy, połączeniu z innymi rzeczami, dodaniu części składowych lub przynależności. Przyjmujący zamówienie ponosi odpowiedzialność za ewentualne wady fizyczne lub prawne wykonywanego dzieła.

Obecnie umowa o dzieło jest najtańszą formą zatrudnienia, ponieważ z kwoty brutto jest potrącana tylko zaliczka na podatek dochodowy PIT, odpowiadająca 17% dochodu. Umowa o dzieło nie jest oskładkowana. Jednak od 1 stycznia 2021 r. każdy płatnik składek i każda osoba fizyczna zlecająca dzieło mają obowiązek poinformować o tym ZUS w terminie 7 dni od dnia zawarcia umowy. Z tego obowiązku są wyłączone tylko umowy „własne”, czyli zawarte z własnym pracownikiem lub wykonywane na rzecz własnego pracodawcy.

Podsumowując, w Polsce istnieją 3 podstawowe umowy dotyczące wykonywania prac, które wyglądają podobnie, ale są przeznaczone do różnego rodzaju prac. Polska jako państwo jest zainteresowana przede wszystkim umowami o pracę, ponieważ odprowadzane są od nich wszystkie składki, które wypełniają budżet, i obecnie pracuje nad płynnym przejściem pozostałych umów na oskładkowanie, o czym świadczy stopniowa rejestracja umów o dzieło w ZUS.